Een uur ongeveer houdt ze het vol om zich te focussen, na te denken en haar antwoorden te formuleren. Op slechte dagen korter. Dan is de energie op en moet ze rusten. ,,It treft”, zegt actrice, schrijfster en zangeres Tet Rozendal (Feanwâlden, 1983) monter, zittend aan de eettafel van haar jarendertigwoning in Menaam. ,,Ik bin fan ’e moarn sûnder pine yn ’e holle wekker wurden, dat ik sit relatyf goed yn myn enerzjy.”

Opgewekt staat ze me te woord, haar blauwe ogen kijken me krachtig aan terwijl hond Famke vrolijk om ons heen dartelt. Ogenschijnlijk lijkt er niets aan de hand. Die constatering maakt Rozendal dankbaar. ,,Ik wit wêr’t ik weikom. Dat ik hjir sit en mei dy prate kin, hie ik twa jier lyn net fan tinken hawwe kind. Doe koe ik neat. Net prate, net lêze, gjin muzyk harkje. Neat.” Achttien maanden achtereen bracht ze op de bank door, met een donkere zonnebril op en met oordoppen in. ,,Elke prikel wie my tefolle, sels bytiden it sykheljen fan myn freon. Ik wie in geast fan mysels en koe sa net fierder libje.”

Opkrabbelen

Neurofeedback, een therapie waarmee ze begin 2019 begon en waarvoor ze twee keer in de week naar klinisch psycholoog Ben Reitsma in Groningen werd gereden, zorgde ervoor dat ze heel langzaam aan opkrabbelde. Haar spraak kwam geleidelijk terug en geluiden en andere prikkels kon ze stukje bij beetje beter verdragen. Vervolgens ging ook haar geheugen vooruit.

Myn brein hat sa’n opdonder krigen. Moatst dy foarstelle dat de sintrale kompjûter fan dyn wêzen stikken is en folslein makke wurde moat

,,Doe’t ik krekt wer wat prate koe, wie dat hielendal neat. Dan hiene wy it oer ien, en twa sekonden letter wie ik de namme alwer kwyt.” Drie jaar toewerken naar de fragiele staat waarin Tet Rozendal zich nu bevindt: voor een buitenstaander lijkt dit onnoemlijk lang. Maar, zegt ze zelf: ,,Myn brein hat sa’n opdonder krigen. Moatst dy foarstelle dat de sintrale kompjûter fan dyn wêzen stikken is en folslein makke wurde moat. It taalgebiet, it geheugen, de spraak.”

Alles op zwart

December 2017 ging het mis. Tet Rozendal liep vanaf de voordeur naar haar auto, toen ze uitgleed en viel. Een zware hersenschudding, luidde aanvankelijk de diagnose. Doe maar een poosje rustig aan, gaf de huisarts haar mee. Maar wat is rustig aan als je midden in een landelijke tournee van theatervoorstelling Mata Hari zit, je aan de vooravond staat van de reprise van toneelstuk De brekbere sirkel en je agenda gevuld is met honderd afspraken?

Moarns boadskippen dwaan en iten siede foar de crew, sels mei de auto nei alle hoeken fan it lân, oardel oere in yntinsyf optreden hawwe en dan jûns let wer werom. Dát wie myn libben

,,Ik siet yn sa’n flow en die alles sels by optredens. Moarns boadskippen dwaan en iten siede foar de crew, sels mei de auto nei alle hoeken fan it lân, oardel oere in yntinsyf optreden hawwe en dan jûns let wer werom. Dát wie myn libben.” Toch veegde ze haar agenda leeg. Maar de ‘computer’ ging, fysiek en mentaal, alsnog op zwart. ,,Ik koe neat mear. Fan in enerzjike, swingende frou dy’t midden yn it libben stie gong ik nei in skym fan mysels.”

Zorg of begeleiding was er nauwelijks. Ook niet toen de diagnose werd gesteld: Traumatic Brain Injury (TBI), ook wel Post Concussion Syndrome (PCS) genoemd. Die komt neer op een trauma in het brein, veroorzaakt door een externe klap – in Rozendals geval een smak tegen tegels – waardoor het brein in het schedelgebied is gaan bewegen wat ernstig letsel tot gevolg kan hebben. Leer ermee leven, zeiden ze in het ziekenhuis.

Breinreset

Op eigen initiatief en dankzij een zoektocht van haar vriend, kwamen ze uit bij neurofeedbacktherapie. Dankzij deze therapie, die het brein als het ware reset en opnieuw programmeert, krabbelde Rozendal op en gingen de aangetaste verbindingen in het brein weer functioneren. ,,Mei Sineeske krûden en osteopaty joech ik myn lichem dat sa ynein wie, in oppepper. As it lichem sterker wurdt, wurket dat troch op it brein.”

Sy wie in pup doe’t ik sa djip siet en hie myn soarch nedich. Dat hat my der trochhinne sleept

Dit alles heeft ervoor gezorgd dat ze staat waar ze nu staat. Nog lang niet de oude, maar zoveel verder dan die - letterlijk en figuurlijk - donkere maanden in stilte. Een tijd waaraan ze liever niet terugdenkt. Te confronterend. ,,Ik koe én woe net mear.” Ze heeft onnoemlijk veel te danken aan haar vriend, zegt ze. ,,Ruud hold altyd fertrouwen. It komt goed, sei er dan, echt. Ik wie dat fertrouwen kwyt. Hy net.” Ook hond Famke bleek van onschatbare waarde. ,,Sy wie in pup doe’t ik sa djip siet en hie myn soarch nedich. Dat hat my der trochhinne sleept.”

Een ander leven

Hoewel ze reuzenstappen in de goede richting heeft gezet, voelt haar leven van voor de val als dat van een ander. Het gebeurde nota bene in Rozendals hoogtijdagen, zowel qua werk als privé. Als theatermaakster leefde ze haar droom: een landelijke tournee met haar eigen voorstelling Mata Hari en anderhalf jaar daarvoor had ze haar grote liefde ontmoet. ,,Wy tochten oan trouwe, oan bern. 2017 like op alle fronten in topjier.” Wat ze het meest mist van dat ‘vorige leven’? De vrijheid die een gezond lichaam met zich meebrengt. ,,Ik bin fan natuere tige ympulsyf: ik betink wat en gean. Dy spontaniteit is út myn libben ferdwûn. Ik bin hieltyd oan it plannen en dosearjen, bou fjouwer kear deis rêst yn en doch alles op fêste tiden.”

Ik lear mysels mear en mear oan de sitewaasje oer te jaan. Gelok sit him foar my net mear yn dingen dwáán, mar yn it simpel der wêze

Lang heeft ze het daar moeilijk mee gehad en nog altijd is terugkijken soms pijnlijk. De levenslust is er immers nog, ondanks dat hoofd en lichaam plannen en wensen nu tegenhouden. ,,It is in rouproses dêr’tst trochhinne giest. It fertriet mei der wêze, wit ik no, wylst ik foar myn fal mar troch raasde yn myn libben.” Tweemaal daags mediteren en wandelen in de natuur, met Famke, helpen haar bij dit proces. ,,Ik lear mysels mear en mear oan de sitewaasje oer te jaan. Gelok sit him foar my net mear yn dingen dwáán, mar yn it simpel der wêze. Ik bin lokkich. Mei myn Ruud, myn famylje en goeie freonen en dit fijne hûs.”

Nieuwe inzichten

In dat opzicht hebben de afgelopen drie jaren Rozendal nieuwe inzichten gegeven. Bijvoorbeeld dat een mens zoveel meer aankan dan hijzelf voor mogelijk houdt. ,,Ik haw ûnderfûn dat in minske tige kwetsber, mar ek tige fearkrêftich is. Fysyk én mentaal. Ik wit no: al liket alles om jo hinne swart, jou net op. It wurdt wer ljocht.” Het is de reden dat ze haar verhaal doet. ,,Myn yntinsje is folslein te genêzen, mar yn de tuskentiid wol ik wat op myn paad komt graach mei oaren diele. Eltsenien hat ommers útdagings yn it libben.” Ze zwijgt even. ,,As der mar ien is dy’t ik my myn ferhaal hope jaan kin, dan is dat genôch.”

Een mensenleven kent in velerlei opzicht verlies en onzekerheid. De coronapandemie benadrukt dat. Bevriende collega’s van Rozendal kwamen plots zonder werk te zitten. Ze merkte dat sommigen haar niet graag opzadelden met hun problemen. Maar, vindt Rozendal, ,,elk lijen hat rjocht fan bestean. Ek jo wurk kwytreitsje is in grut ferlies.” Het afgelopen coronajaar beleefde ze met dubbele gevoelens. Ze heeft kennissen uit de cultuurwereld die nu in de groenvoorziening of het onderwijs werken.

Wês ris stil ynstee fan te roppen en te razen. Wês oprjocht stil en oardielje net. En wês myld, foar dysels en foar oaren. Dat jout safolle

Eentje is timmerman. Als mens heb je een keuze in de manier waarop je met verlies omgaat, wil ze maar zeggen. ,,Mar ik sjoch dat bytiden mar in bytsje werom yn ús maatskippij.” Ze constateert veel boosheid. ,,Minsken lizze graach de skuld by in oar. Dat liket ienfâldich, mar uteinlik smyt dat allinnich mar machteleazens, eangst en lilkens op. Dy gefoelens helpe dysels en de wrâld net.” Deze mensen geeft ze graag mee: ,,Wês ris stil ynstee fan te roppen en te razen. Wês oprjocht stil en oardielje net. En wês myld, foar dysels en foar oaren. Dat jout safolle.”

Rozendal ondervindt het aan den lijve. In de anderhalf jaar dat ze in afzondering en zonder prikkels doorbracht, werd ze volkomen op zichzelf teruggeworpen. ,,Dan komme jo wol ta de kearn, want jo kinne net trochstome of flechtsje yn ôflieding. No’t ik romte jou oan myn lijen, ûntstiet der ek mear romte foar de moaie saken yn it libben. Myn freon, myn famylje, myn freonen. Mar ek de natuer, de hjerst dy’t ynfalt. Wat dat oanbelanget libje ik no mear yn ferbining mei oaren en mei de na-tuer.”

Onzekere toekomst

Wat de toekomst brengt, weet ze niet. Ook niet of ze ooit weer op het podium zal staan. Het afgelopen jaar schreef ze het toneelstuk Ferlies yn lockdown dat in november in première zou gaan, maar door de verscherpte coronamaatregelen is uitgesteld. Zelf zou ze ook een rol in de voorstelling spelen. Niet fysiek, dat zou niet haalbaar zijn, maar ,,fia in earder opnommen Zoom-sessy soe ik op it poadium te sjen wêze. As dochter dy’t har heit net besykje kin”.

Het schrijven van het script en het meespelen was mooi en gaf veel voldoening. ,,Benammen omdat ik ûnderfûn dat myn kreativiteit noch yntakt is.” Het was een mooie manier om te proeven aan het theaterleven dat haar zo lief is, al was die ook confronterend. ,,Ik rûn der tsjin oan dat ik noch mar sa’n bytsje enerzjy haw.”

Ik wit no dat ik net wat hoech te dwaan om wat te wêzen. Wat ik doch makket my net ta wa’t ik bin. Troch de stilte haw ik wol in glimp krigen fan wat ik nét bin

De grote vraag is of dat theaterleven er ooit nog van zal komen. Inmiddels durft Rozendal ook buiten dit wereldje te denken. Maar voorlopig blijft het bij het bedenken van creatieve plannen. ,,Dan haw ik wer in wyld plan en begjin ik hjir bygelyks mei meubels te skowen om te sjen oft ik hjir in eigen praktyk begjinne kin. Sjoch, sis ik dan tsjin Ruud: sa soe it kinne.”

Hij laat haar begaan. ,,Beide witte wy dat ik safier noch lang net bin. Foar my is it de grutste útdaging om yn it no te libjen. Ik wit no dat ik net wat hoech te dwaan om wat te wêzen. Wat ik doch makket my net ta wa’t ik bin. Troch de stilte haw ik wol in glimp krigen fan wat ik nét bin. Hjirtroch jachtsje ik minder nei uterlik fertoan - wurk, jild, oansjen, uterlik - en stean ik mear yn ferbining mei de boarne yn mysels, mei it libben én mei de leafde.”