Kleurrijker met de verwondering die is gebleven

Dat Henk Helmantel in 2004 59 jaar was, betekent dat hij nu 75 is. Is dat heuglijke feit wellicht de aanleiding voor de tentoonstelling? Nee, die tentoonstelling stond gepland voor volgend jaar en had niets te maken met het feit dat zijn leeftijd zo’n mooi rond jubileumgetal is geworden. De oorzaak was de coronapandemie. Die gooide roet in het eten voor de dit najaar geplande tentoonstelling over Frida Kahlo. Die is uitgesteld en zal volgend jaar plaatsvinden als de omstandigheden er tenminste gunstig voor zijn.

Helmantels expositie is naar voren gehaald om de ontstane leemte op te vullen. Het betekende dat hij in de grote tentoonstellingszaal terechtkwam. Er kon daarom ‘breed uitgepakt worden’. Maar liefst 81 werken kregen een plaats in Assen, een keuze uit zijn beste werk – althans wat hij zelf zijn beste werk vond, waarbij de definitieve selectie aan het museum was. Zijn hele loopbaan komt aan bod maar de nadruk ligt op de laatste jaren. Er is zelfs heel recent werk bij. ,,Het is echt een feest voor mij geworden want de vormgeving is prachtig”, zegt Helmantel desgevraagd.

Nog meer diepgang

In de catalogus van de tentoonstelling in 2004 schrijft Helmantel in een door hem zelf afgenomen interview: ,,Schilders die oud worden, vertonen op latere leeftijd nog wel eens sporen van verval. Wel hoop ik dat mijn werk nog meer diepgang krijgt, nog meer zeggingskracht. En mijn wens is nog een aantal grote monumentale stillevens en kerkinterieurs te maken.”

Heeft zijn werk inderdaad meer diepgang gekregen? Helmantel wil die vraag niet beantwoorden en zegt: ,,Ik vind het moeilijk om dat van mezelf te beweren. Ik zou zeggen: laat het publiek zelf kijken en tot bepaalde conclusies komen.” De kunstenaar zal van het commentaar van het publiek – iets wat hij erg belangrijk vindt – overigens niet in het ongewisse blijven. Er is na de laatste zaal gelegenheid tot het schrijven van een reactie op een A4’tje. Dat kan op de wand worden opgehangen.

Het werk van Helmantel is heel gedetailleerd maar een fijnschilder is hij niet

Op de eerste dag van de tentoonstelling hing de wand al vol. Het geeft aan dat anno 2020 de Kunstenaar van het jaar 2008 (een verkiezing waarbij het publiek een belangrijke stem heeft) nog onverminderd populair is. En aan die monumentale stillevens en kerkinterieurs is hij de laatste zestien jaar zeker toegekomen. Te denken valt aan werken als Stilleven met kloostermoppen (2005), Het koor van de kerk in Fide op Gotland (2015), Het meest Hollandse stilleven (2019) en Boekstilleven (2020), allemaal grote schilderijen waarbij nog steeds sprake is van een fenomenale beheersing van de schildertechniek.

Daaruit blijkt dat hij zeker geen kunstenaar in verval is of zonder inspiratie. Hij heeft daar zelf wel een verklaring voor: ,,Iemand die voor zijn vijftigste niet zijn beste werken heeft kunnen maken, redt het na zijn vijftigste ook niet.”

Nieuwe onderwerpen zal men op deze expositie niet aantreffen. Helmantel blijft een schilder van stillevens en kerkinterieurs. Erg vindt hij dit niet, zijn hart ligt nu eenmaal bij deze onderwerpen. Bovendien: ,,Ieder kerkinterieur is weer anders.” En daar is natuurlijk weinig tegenin te brengen. Wat misschien dit keer wel een ‘openbaring’ (de titel van zijn vorige expositie in het Drents Museum) is, is een sneeuwlandschapje uit de jaren tachtig in een stijl waardoor Helmantel aanvankelijk was beïnvloed: het impressionisme. Hier geen overdaad aan details die in sommige werken van Helmantel wel eens schaadt, maar een rake impressie met veel sfeer uit de losse pols geschilderd. En die naar meer smaakt te midden van de vaak overdonderende stillevens.

Variëren

Er zijn de laatste jaren geen grote veranderingen geweest volgens Helmantel, ,,alleen maar kleine verschuivingen”. Het meest karakteristieke noemt hij dat zijn werk wat kleurrijker is geworden. ,,Ik mag graag variëren. Dan weer schilder ik kleurrijk en dan weer ingetogen. Het wisselt zich steeds af. Ik vind dat dat het beste bij mij past.”

Helmantel hecht veel waarde aan de abstracte kwaliteit van zijn compositie. Dat wil zeggen dat over het concept daarvan goed is nagedacht. In dat opzicht vindt hij dat dit in zijn meest recente schilderij In de keuken van de Weem in Westermeden (2020) een hoogtepunt heeft bereikt. Het schilderij stelt, al herken je dat niet als zodanig, een hoekje voor van de keuken van zijn woonhuis waar een Hindelooper tafeltje staat opgesteld met een kom en een stormlamp die gebruikt werd voor de dijkbewaking. ,,Je zou het een figuratieve Mondriaan kunnen noemen”, verduidelijkt Helmantel die een bewonderaar is van Mondriaan.

Het olieverfschilderij Stilleven met kweeperen en twee flessen (2019) van Henk Helmantel, Collectie Museum Helmantel.

,,Jan Schoonhoven zou ik ook kunnen noemen. Of Kees stoop, die prachtige abstracte schilderijen heeft gemaakt, of Rothko. Dat zijn mensen die ik zeer bewonder terwijl ikzelf binnen de figuratieve traditie ben blijven schilderen.” En Dick Ket dan, een figuratieve schilder van stillevens maar ook iemand met een ijzersterk gevoel voor compositie? Helmantel: ,,In het begin van mijn loopbaan was ik zeer door hem beïnvloed. Ik heb wel gedacht: die invloed moet niet te gek worden, maar op een natuurlijke wijze ben ik daar weer uitgegroeid, maar de waardering voor Dick Ket is gebleven.”

t werk van Helmantel is heel gedetailleerd maar een fijnschilder is hij niet. ,,Ik schilder veel breder dan veel mensen denken. Ik ben dan wel realist, maar schilder nauwelijks met kleine kwastjes. Die gebruik ik alleen voor kleine details. Het schilderen gaat vooral met een wat bredere kwast. Daarmee probeer ik tot in de eindfase mijn werk te doen. De kwaststreek moet een functie blijven spelen in het eindresultaat: die moet af te lezen zijn in het werk.”

Aandachtig

Wel heeft hij het fijnschilderen wel eens beoefend, getuige twee voor zijn doen hele kleine schilderijen. Alleen maar om te kijken of hij het kon. ,,Ik ben een aandachtig schilder omdat ik veel aandacht heb voor de objecten die ik wil schilderen. Ik zou me nooit een fijnschilder noemen.” Op de tentoonstelling wordt de bezoeker opgeroepen met dezelfde aandacht de werken te beschouwen. Met meer dan tachtig werken is dat een hele investering in tijd voor de bezoeker. Daar komt nog bij dat vanwege de coronamaatregelen niet meer dan zestig bezoekers op de tentoonstelling worden toegelaten. Dat betekent dat een aantal bezoekers pas worden toegelaten wanneer een zelfde aantal de expositie heeft verlaten. De wachttijd kan dus oplopen wanneer de toegelaten bezoekers er te lang over doen.

Helmantel is een gelovig man en dat speelt een rol in zijn werk. Alleen is dat vaak niet zichtbaar. Natuurlijk zijn er de klooster- en kerkinterieurs of bijvoorbeeld het stilleven waar een oude gezinsbijbel op voorkomt. En vorig jaar nog schilderde hij een sober stilleven met slechts drie kommen die de Vader, de Zoon en de Heilig Geest symboliseren, een ‘ode’ aan de Drie-eenheid. Maar dat zijn uitzonderingen. Zijn geloof speelt op een andere manier in zijn creatieve oeuvre een rol en dat is respect voor en verwondering over de schepping. ,,De drang om dat te uiten middels het schilderen is bij mij niet te stuiten. Ik ben zeer verwonderd over de verschijningsvorm van de dingen en als je die dan op een bepaalde manier samenstelt in een compositie, dan kunnen er prachtige dingen gebeuren en dat wil ik graag uitdrukken.”

De overzichtsexpositie met werk van Henk Helmantel is tot en met 7 maart in het Drents Museum te bezichtigen, drentsmuseum.nl