Dat iets van de camera weggedraaide lichaam, die weemoedige blik, dat rossige haar en die dito baard en snor. De man die je vanaf de foto met zijn blauw-grijze ogen aanstaart herken je meteen als Vincent van Gogh . En dat besef is raar. Heel raar.

Want van Van Gogh bestaat maar één goede portretfoto. ,,Eentje waarop hij negentien is. Nog zonder baard en met een kinderlijk gezicht”, weet de Amsterdamse fotograaf Bas Uterwijk. Een portret waarin velen de beroemde schilder juist níét zullen herkennen. Ons collectieve beeld van Van Gogh danken we vooral aan zijn eigen penseelstreken. Het is een beeld van verf.

Maar op de nieuwe foto lijkt hij echt. Zelfs sproeten en rimpels zijn te zien. Uterwijk maakte de foto onlangs: ruim honderd jaar na de dood van de schilder. Welkom in de wondere wereld van kunstmatige intelligentie, waar de fotograaf voor zijn werk dankbaar gebruik van maakt.

Uterwijk werkte eerder onder meer als 3D-animator, special effects make-up artist en artdirector van videogames. Als fotograaf had hij de afgelopen veertien jaren dieren, boksers, monniken en balletdansers voor zijn lens. Pas sinds kort ‘portretteert’ hij historische en bekende figuren.

Gigantische database

Zijn passie ontstond vorig jaar, toen hij kennismaakte met het softwareprogramma Artbreeder. ,,Een gigantische database van foto’s en beelden”, omschrijft hij. Door middel van deep-learning - het programma kan zichzelf algoritmes aanleren - kan Artbreeder van een selectie van afbeeldingen weer nieuwe, realistische beelden reconstrueren. ,,Ingewikkelde technologie, maar het is ook juist een van de eerste programma’s die het voor kunstenaars makkelijk maakt om A.I., artificial intelligence, te gebruiken. Tot hiervoor was dergelijke software voorbehouden aan hele technische mensen.”

De afbeeldingen in Artbreeder zijn onderverdeeld in vele categorieën. ,,Ik begon met het mixen van pseudo-figuratieve vormen. Je kunt het netwerk bijvoorbeeld de opdracht geven om een banaan met een aap en een Volkswagen te kruisen. Dan krijg je een rare, abstracte figuur die niet kan bestaan maar dat toch lijkt te doen. Beelden die iets geks doen met je fantasie.”

Billy the Kid

Serieus werd het voor Uterwijk rond Kerst, toen het mogelijk werd om zelf foto’s aan de database toe te voegen. ,,Ineens kon ik mijn eigen werk erin kwijt, en allerlei andere beelden die ik interessant vond.” Zo ook de beroemde foto van Billy the Kid. ,,Net als bij Van Gogh het enige authentieke portret dat er van hem is, maar deze is zwaar gehavend. Ondanks de foto blijft het dus gissen naar hoe hij er precies uitzag.”

Vincent van Gogh.

Met Artbreeder wist Uterwijk de foto te reconstrueren. ,,Ineens keek ik die beruchte crimineel uit het Amerikaanse Wilde Westen toch in zijn ogen. Ik was meteen verkocht: met dit programma kon ik heel veel figuren, van wie we alleen een idee hebben van hoe ze eruitzagen, een heel realistisch gezicht geven.”

Sindsdien zette Uterwijk onder meer Rembrandt, Napoleon, Macchiavelli, Da Vinci’s Mona Lisa en Michelangelo’s David al voor zijn ‘lens’. ,,Om internationaal op te kunnen vallen begon ik met iconische figuren, liefst mensen die leefden vóór de uitvinding van de fotografie.” Van Gogh is daarop een uitzondering, hij schilderde ook behoorlijk wat zelfportretten. ,,Maar de gezichten daarop verschillen nogal. De ene keer heeft hij een rond, dan weer een hoekig hoofd, zijn voorhoofd is nu eens laag en dan weer hoog. Hij schilderde vooral hoe hij zich voelde. De Australische kunstenaar John Russell portretteerde Van Gogh in 1886 wel heel realistisch. Zo’n werk is dan vaak mijn uitgangspunt.”

Puntsnorren

Een eerste impressie is snel gemaakt maar het perfectioneren van de portretten neemt soms weken in beslag. ,,Artbreeder is getraind op gezichten, met name hedendaagse. Met historische figuren heeft het programma geregeld wat moeite”, verklaart Uterwijk. ,,Van ouderwetse snorren maakt het bijvoorbeeld vaak modernere varianten zonder de puntjes. Die moet ik dan weer terugtoveren met Photoshop.”

Hetzelfde geldt voor haarstijlen en kleding. ,,Daar zit te veel variatie in. De kraag die koningin Elizabeth I van Engeland draagt op mijn portret van haar, heb ik bijvoorbeeld weer uit een schilderij van haar gehaald.”

Zijn project is een constante zoektocht naar de balans tussen hard realisme en fantasie, zegt hij. ,,Net als bij reguliere portretfotografie wil je niet puur een beeld maar ook een gevoel overbrengen. Ik probeer mijn foto’s zo echt mogelijk te laten lijken maar ik pretendeer niet dat ze historisch accuraat zijn. Het zijn artistieke interpretaties van hoe deze figuren eruit gezien kúnnen hebben.”

Het moment waarop een gezicht verschijnt is voor mij echt magie. Het is als een soort tijdreizen waarbij je gaten in de geschiedenis opvult

Vaak kan dat ook niet anders. ,,In Napoleons tijd waren er bijvoorbeeld nog geen fotocamera’s. Ook al zijn er van hem wel behoorlijk realistische schilderijen gemaakt, de accuraatheid daarvan moet je met een korrel zout nemen. Portretten werden veelal in opdracht gemaakt van de geportretteerde, en vaak net ietsje mooier dan ze in werkelijkheid waren.”

Napoleon Bonaparte.

Uterwijk maakte ook al fotoportretten van iconische figuren die nooit echt hebben bestaan. Zo veranderde hij het koper en stalen gelaat van het Vrijheidsbeeld in het gezicht van een krachtige jonge vrouw, en portretteerde hij ook Frankenstein en personages uit computergames zoals Doomguy.

Jan Mankes

Ook een aantal iets minder beroemde, persoonlijke favorieten kregen een plek in zijn portrettengalerij. Zoals kunstschilder Jan Mankes. ,,Zo’n dertig jaar geleden verhuisden mijn ouders naar Fryslân. Mijn moeder woont nog in Oudehorne. Mijn vader - hij leeft niet meer -, was vrijwilliger bij Museum Belvédère. Toen ik eens met hem meeging zag ik daar voor het eerst een schilderij van Jan Mankes. Ik was op slag verliefd op zijn werk.”

De jonggestorven schilder die van 1909 tot 1915 met zijn ouders in De Knipe woonde, is volgens Uterwijk een goed voorbeeld van wat het werken met A.I. zo spannend maakt. ,,Ik heb een zelfportret van hem als basis genomen en die met onder meer een echte foto gekruist. Dat leverde een foto op in de schilderstijl van Mankes, maar met daarin toch dat echte gezicht. Dat hele spectrum tussen schilderij en foto aftasten vind ik heel interessant. Het moment waarop een gezicht verschijnt is voor mij echt magie. Het is als een tijdreis waarbij je gaten in de geschiedenis opvult.”

Elke dag één

De coronacrisis legde veel van zijn reguliere opdrachten als fotograaf stil. Zijn A.I.-project kwam daardoor juist in een stroomversnelling. ,,Eind mei was ik er klaar voor om mijn eerste met A.I. gegenereerde foto op Facebook, Twitter en Instagram te delen.” Dat werd Napoleon. ,,Sindsdien probeer ik elke dag een nieuw portret toe te voegen.”

De aandacht waar hij op hoopte, leek aanvankelijk uit te blijven. ,,De eerste tien dagen kreeg ik alleen wat reacties uit eigen vriendenkring.” Daarna werd de foto op Twitter toch ineens door onbekenden geretweet. ,,Vervolgens ging het hard, voor ik het wist stond mijn Napoleon op de website van de Franse krant Le Figaro.”

Begin juli wijdde de populaire website Bored Panda een artikel aan zijn A.I.-project. Het stuk is 1,5 miljoen keer gelezen en het onderwerp door veel internationale websites overgenomen. ,,Ik ben mijn foto’s al op websites uit onder meer Engeland, Oekraïne, Jordanië, Koeweit en Japan tegengekomen. Er hebben ook stukken in Le Figaro Magazine, de Belgische Standaard en Nederlandse tijdschriften gestaan.”

Toen hij begon had hij zo’n vierhonderd volgers op Instagram. Daar kwamen er ruim 23.000 bij. ,,Toen ik mijn Vrijheidsbeeld op Facebook zette, kreeg ik daar heel veel reacties op. Van mensen die de foto aan de muur wilden hangen bijvoorbeeld.” Zijn Napoleon bleek bij het Franse publiek populair. ,,Op Twitter werd de foto wel voorzien van leuzen als Vive l’empereur. Fransen staan wel bekend als nationalistisch, maar de enorm emotionele reacties die ik ook kreeg had ik niet verwacht.”

Jezus en Anne Frank

In Latijns-Amerika wordt een ander portret massaal gedeeld: Uterwijks foto van Jezus. ,,Als religieus, historisch of mythisch figuur: er zijn zoveel verbeeldingen van Jezus. Voor mijn portret gebruikte ik onder meer het jonge gezicht van Jezus dat eerder al gereconstrueerd werd uit de lijkwade van Turijn”, vertelt hij. ,,Verder heb ik geprobeerd een combinatie te maken van de huidskleur en etnische kenmerken die aan hem worden toegeschreven. Ik heb versies gemaakt met kort en met lang haar. De reacties zijn echt overweldigend.”

Websites in onder meer Colombia, Argentinië en Peru besteedden hele verhalen aan de foto, vertelt Uterwijk. ,,Ik krijg ook veel persoonlijke berichten van mensen die zeggen dat ze door het portret zijn geraakt. Heel bijzonder om je te realiseren dat iets wat jij hebt gemaakt voor iemand aan de andere kant van de wereld zoveel betekent dat hij het in zijn Bijbel wil bewaren.”

Momenteel werkt Uterwijk onder meer aan een portret van Anne Frank. ,,De foto van haar als jong meisje kennen we allemaal, ik wil een beeld van haar maken op een leeftijd die ze nooit heeft gehaald.” Een portret waar hij nog wel even aan schaaft. ,,Dit ligt gevoelig en moet met veel integriteit gebeuren. Misschien breng ik de foto ook wel nooit uit, maar ik wil haar volwassen gezicht in elk geval zelf graag zien.”

Vanwege gevoeligheid wachtte hij ook lang voor hij zijn portret van Jezus naar buiten bracht. ,,Ik was toch bang dat je dan de poppen aan het dansen had. Maar er zijn nauwelijks negatieve reacties geweest. Ik zie dit ook niet als een gimmick. Ik vind het moeilijk om mezelf een kunstenaar te noemen maar ik wil hetzelfde als een kunstenaar: een deel van mezelf in elk beeld leggen en met mijn werk anderen beroeren.”

Nog veel te ontdekken

Kunstmatige intelligentie gaat een gigantische rol in onze levens innemen, denkt Uterwijk. ,,De komende tien jaar al. Het is op heel veel vlakken inzetbaar, van bij het herkennen van tumoren op röntgenfoto’s tot aan het identificeren van andere weggebruikers in zelfrijdende auto’s.” Zelf is hij er voorlopig ook niet op uitgekeken. ,,Het maken van kunst en nieuwe creaties vind ik heel spannend en ik vind ook dat kunst een beetje moet gaan over wat er in de wereld gebeurt. Ik kan portretten maken met een kwast of een fotocamera maar dat is al honderdduizenden keren gedaan en ook goed. Aan deze techniek valt nog heel veel te ontdekken en het is heel erg van nu.”

De komende tijd wil Uterwijk A.I. ook benutten om meer autonoom werk te maken. ,,De beelden die nu op mijn Instagram-account staan zijn veelal afgeleid van bestaande beelden. De volgende stap is foto’s van mensen creëren die helemaal nooit hebben bestaan.”

Ook hoopt hij zijn met A.I. gemaakte foto’s in de toekomst ‘ouderwets’ te exposeren. ,,Niet de historische portretten, maar echt eigen werk. Wat precies weet ik nog niet, ik ben mijn weg hierin nog aan het vinden.” Dat geldt ook voor A.I. in de kunsten, zegt hij. ,,Momenteel zijn hier nog maar weinigen mee bezig, maar het artistieke gebruik van A.I. gaat denk ik nog enorm groeien. Ook daarom zou het mooi zijn om bijvoorbeeld in een museum te hangen, zodat het een plekje krijgt als erkende kunstvorm.”

Bas Uterwijk is onder meer te volgen via zijn Instagram-account: @ganbrood