Cartoons over corona? Nederlandse cartoonisten laten zich bij het maken van die spotprenten ook inspireren door de Bijbel

In november verschijnt mijn boek Corona in cartoons. Terugblik op een niet normaal jaar . In diverse prenten wordt verwezen naar Bijbelse verhalen. Waarom, vroeg ik mij af? Dat is interessant als je ziet wat er allemaal voorbijkomt in de coronacartoons.

Op de meeste coronacartoons zijn mondkapjes, vleermuizen, avondklokken en wc-rollen te zien. Logisch want deze typische coronavoorwerpen werden beeldbepalend voor de pandemie, die het leven van iedereen wereldwijd zo drastisch veranderde. Opvallend is het dat naast deze symbolen van Covid-19 cartoonisten ook Bijbelse taferelen tekenden. Op de cartoons waarvoor de Bijbel als inspiratiebron fungeerde, staan taferelen en personages uit zowel het Oude als het Nieuwe Testament.

Ark van Noach

Arend van Dam publiceert onder andere cartoons in het Friesch Dagblad en eerder in Het Goede Leven . Hij groeide op in een protestants-christelijk gezin. De Bijbelverhalen vormden een onderdeel van zijn opvoeding. Hij tekende voor zijn eigen website de ark van Noach. Van Dam liet zich inspireren door het Bijbelverhaal uit Genesis 6-9, waar geschreven wordt over de gelovige Noach die met zijn gezin en veel dieren erin slaagde de zondvloed te overleven. Het verhaal is symbolisch en iconisch tegelijk. Veel gelovigen gaan er vanuit dat het verhaal op waarheid berust.

Van Dam tekent de ark tijdens een zondvloed, terwijl het schip zich bevindt tussen de spikes van het coronavirus. Is het virus de oorzaak van de zondvloed? Noach en de zijnen - metafoor voor de moderne mens? - lijken gevangen door het virus. Het schip drijft, er lijkt geen beweging in te zitten en het schijnt geen kant op te kunnen varen. De cartoonist tekent een status-quo die uitzichtloos lijkt en beangstigend is.

Rondtobben

Cartoonisten gebruikten meerdere keren Bijbelse beeldtaal om de hopeloze situatie rond corona te duiden. Zij doen dit omdat de verhalen van de Bijbel net als de episoden uit de coronacrisis cirkelen rond belangrijke levenskwesties en existentiële dilemma’s, waar de mens ontzettend mee kan rondtobben.

Over dezelfde ark tekende Hajo de Reiger op 4 december 2020 op de website cagle.com. Hij gebruikt de ark in tegenstelling tot Van Dam als ultieme reddingsboei: ouden van dagen gaan met rolstoel en al én ‘gewapend‘ met stokken het grote veilige huis dat de ark is binnen. Ze zijn op tijd in veiligheid gebracht. De ark heeft de naam: Pfizer, vernoemd naar het farmaceutisch bedrijf dat nu miljarden coronavaccins produceert.

De prent van De Reiger bezit perspectief: de ark stelt de mens in staat om te overleven. Om dit te vieren heeft de cartoonist boven op het dek een mannetje getekend dat met genoegen een drankje nuttigt - hij neemt er een op de goede afloop - en er wapperen een aantal ballonnen in de wind. De cartoon van Hajo de Reiger biedt uitzicht, perspectief en heeft daarom ook de ondertitel ‘Hoop voor de toekomst’ van de tekenaar meegekregen. De cartoonist zegt zelf over zijn prent: ‘Tja de ark, dat is toch de meest tot de verbeelding sprekende metafoor als het gaat om de ondergang van de wereld en de redding van een select groepje.’

De hoop van Hajo wordt door viroloog Jaap Goudsmit gedeeld en zelfs opgerekt. Hij schrijft in zijn boek Vrij van corona. Het begin van een nieuw tijdperk (2020) over de toekomst van het immunoceen, waarin de hele mensheid (!) het hoofd kan bieden aan pandemieën. Dankzij vaccins en een gezonde leefstijl moet dat volgens de wetenschapper mogelijk zijn. De Reiger neemt met zijn prent een voorschot op dat tijdperk.

David en Goliath

Een ander voorbeeld van een Bijbelse prent is gemaakt door Tom Janssen. De cartoon stond in Trouw van 14 maart 2020. Janssen liet zich leiden door 1 Samuel 17: 31-54, waarin het legendarische Bijbelverhaal over David en Goliath wordt verteld. Tijdens de oorlog tussen de Israëlieten en de Filistijnen treedt de jonge schaapherder David naar voren. Tot verbazing van alle soldaten neemt hij het op tegen een reusachtige militair: de Filistijn Goliath, die ook uiterst verbaasd kijkt.

Deze reus is tot de tanden toe bewapend met een schild, een zwaard en een harnas. David weet de reus toch te verslaan door met een steen, die hij met een slinger werpt, precies zijn slaap te raken. De Filistijn valt als dood neer, waarna David het vonnis over hem velt.

Tom Janssen, opgevoed in een katholieke beeldcultuur, geeft aan (of vreest) dat wat je ook als overheid (als Goliath) aan maatregelen neemt je toch aan het kortste eind zult trekken in de ongelijke strijd tegen het coronavirus.

De prent bevestigt wat een Trouw -lezer in een email aan de cartoonist schrijft: ‘Toms cartoons zijn over het algemeen krachtig en (doel)treffend.’ Tom Janssen houdt in zijn prenten van overdrijven. Hij vreest of vreesde een ongelijke strijd tussen het virus en zijn bestrijder, maar het is de vraag of hij dit daadwerkelijk zo bedoelt of dat hij op het moment van tekenen zijn negatieve gedachten of gevoelens sterk heeft aangezet?

Lijden van Christus

Ook het Nieuwe Testament vormt voor cartoonisten een bron van inspiratie. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de cartoon van Arend van Dam die verscheen in het opinieblad Volzin (maart 2021). We zien op de prent een associatie met het lijden van Christus op Goede Vrijdag (Matteüs 27:29). De prent van Van Dam is complex, maar verbeeldt een duidelijke thematiek: het lijden van de mensheid. Een figuur draagt net als Jezus Christus een kruis op zijn rug. Deze figuur heeft een hoofd in de vorm van een globe, waarmee Van Dam wellicht bedoelt dat de hele wereldbevolking moet lijden.

Op het kruis zijn veertien coronaviruscellen weergegeven. Waarom dit er veertien zijn, is niet duidelijk. Van Dam zegt zelf over de veertien bollen. ‘Dat is puur grafisch ingegeven. Als ik herinterpreteer, dan zou je kunnen zeggen dat ik onbewust beïnvloed ben door de veertien kruisstaties.’ Het lijkt of de cartoonist wil aangeven dat het leven dat op zich al lijden impliceerde, door het coronavirus welhaast ondraaglijk is geworden. De figuur bezwijkt bijna aan de ballast van de pandemie. Van Dam gaf op de website cagle.com aan deze cartoon de titel Corona-suffering mee.

Humor

De aandacht voor Bijbelse beeldtaal kan worden verklaard door haar algemene symboolwaarde en/of door de persoonlijke geschiedenis van de cartoonist, waarin Bijbelverhalen een rol hebben gespeeld. Cartoonisten gebruiken het grote verhaal en de heilsfeiten om in ‘persoonlijke-subjectieve’ beelden te vertellen over de feiten uit de coronacrisis.

De oude, wijze en soms troostende verhalen (vol rijke beelden) uit het woord van God blijken in de coronacrisis voor cartoonisten springlevend. Op de coronaprenten is vaak een serieus tafereel te zien, zoals de tekeningen van Van Dam, Janssen en De Reiger illustreren. Maar het Bijbelverhaal kan ook gebruikt worden om humor door te geven.

Len Munnik tekende een ronduit grappige cartoon in Trouw van 9 december 2020. Drie zingende engelen zijn druk in de weer. De rechter- en linkerengel steken de loftrompet over de geboorte van Jezus Christus, de Verlosser. De middelste engel heeft een andere functie. Hij/zij hanteert een meetlint om de anderhalvemeter afstand tussen de hemelse boodschappers te garanderen. Op aarde gelden ook voor engelen de coronaregels. Op de cartoon van - de ook christelijk opgevoede - Len Munnik krijgt de blijde boodschap van 2000 jaar geleden een actuele, humorvolle invulling.

Cartoonisten gebruikten dus meerdere keren de taal van de Bijbel in hun prenten en dat deden ze omdat het in de Bijbelverhalen net als bij de coronacrisis ging en gaat om belangrijke levensvragen en het maken van evidente keuzes. De beelden staan voor verhalen over lijden, rechtvaardigheid, hoop en redding.

Ze kunnen de gedachten van de kijker een positieve wending geven of voor de lezer aanleiding zijn tot bezinning. In sommige gevallen kan een cartoon de kijker zelfs afleiding bieden van de zorgen die door de coronacrisis werden veroorzaakt zoals op de vermakelijke prent van Len Munnik.

Het boek ‘Corona in cartoons. Terugblik op een niet normaal jaar’ van Jan de Bas verschijnt dit najaar bij uitgeverij Walburg Pers.