God is temidden van het lijden, zo laten Jürgen Moltmann en Eli Wiesel zien

Zou er een boek bestaan dat zoveel kracht heeft dat het je leven verandert? Mijn eerste antwoord is dat er inderdaad zo’n boek is. De meeste lezers van het Friesch Dagblad hebben het al in huis: de Bijbel.

De Bijbel is waarschijnlijk ook het boek waarvan veel mensen van tevoren al menen te weten wat er in staat. Wanneer je een christelijke opvoeding hebt gehad, dan krijg je daarmee ook een bril uitgereikt waardoor je de wereld en ook de Bijbel gaat ‘lezen’. Soms kan dat er toe leiden dat je niet meer ziet wat er echt staat. Je hebt al een beeld, voordat je de boodschap echt tot je laat doordringen. Of de inhoud van het christelijk geloof is enigszins ‘gewoon’ geworden.

Dat gold min of meer voor mijzelf in relatie tot het kruis en het lijden van Jezus Christus. In mijn beeld was het lijden, het kruis van Christus, iets dat ‘nu eenmaal bij het christelijk geloof hoort’. Het boek dat mij definitief van die gedachte bevrijdde is geschreven door de bekende Duitse theoloog Jürgen Moltmann (1926): Der gekreuzigte Gott (de gekruisigde God). Het is een van de weinige theologische boeken die ik bijna in één ruk heb uitgelezen en een diepe indruk achterlieten.

Bombardement op Hamburg

Moltmann is afkomstig uit een agnostisch gezin in Hamburg. In de Tweede Wereldoorlog raakt hij als hulpje betrokken bij de Duitse luchtafweer. In die hoedanigheid maakt hij Operation Gomorrah mee: een serie zware luchtaanvallen door de RAF, de Engelse luchtmacht op Hamburg. De aanvallen werden uitgevoerd van 24 juli tot 3 augustus 1943, ruim 40.000 mensen kwamen om het leven door de bommenregens.

Bij een van die bombardementen maakt Moltmann van dichtbij de dood van een schoolvriend mee. Later zei Moltmann daarover dat hij het op dat moment voor de eerste keer in zijn leven naar God heeft uitgeschreeuwd.

Na de oorlog wordt Moltmann door de Engelsen gevangen genomen. Als Britse krijgsgevangene gaat hij zich intensief bezighouden met de Bijbel en met theologie.

Solidariteit van God

Moltmann wordt in 1964 in een klap beroemd met het boek Theologie der Hoffnung (Theologie van de hoop). In dat boek schetst hij de christelijke hoop als radicale toekomstverwachting. God is niet een God ‘boven ons’ of ‘in ons’, maar ‘voor ons’ en ‘ons vooruit’. De oerbetekenis van het christendom is ‘onderweg zijn’.

Hoewel dat boek Moltmann beroemd heeft gemaakt, vind ik Der gekreuzigte Gott indrukwekkender. Laat ik proberen uit te leggen waarom dat zo is. Het kruis van Christus laat de volsterkte solidariteit zien van God met hen die lijden. In een wereld die ons iedere hoop dreigt te ontnemen, is dit het goede nieuws. God staat niet buiten de gebeurtenissen die in de wereld plaatsvinden. Hij is juist daar te vinden waar mensen lijden, waar mensen in hun nood het tot Hem uitschreeuwen.

In de joodse theologie spreekt men van sjechina : God woont bij mensen in, Hij woont in zijn schepping. Om uit te leggen wat dat betekent, haalt Moltmann een verhaal aan van Eli Wiesel. Als overlevende van het concentratiekamp heeft Wiesel de vreselijke gebeurtenis meegemaakt waarbij SS’ers twee Joodse mannen en een jongen naar voren roepen, voor de verzamelde kampbewoners.

Om de kampbewoners te intimideren worden deze drie mensen opgehangen. De mannen sterven vrij snel, maar de jongen is in een lange doodsstrijd verwikkeld van een half uur.

,,Waar is God, waar is Hij?” vraagt een man achter Wiesel. Als de jongen na lange tijd nog steeds veel pijn lijdt aan de strop, hoort Wiesel de man weer roepen: ,,Waar is God nu?” Wiesel zegt dan dat hij binnen in zich een stem hoort antwoorden: ,,Hij is hier. Hij hangt daar, aan de galg.”

Op Golgotha is God van God verlaten

Wat mij raakte, en nog steeds raakt, is dat Moltmann (met Wiesel) heel goed laat zien, dat God niet een God is van op afstand. Meer nog, God is te midden van het lijden aanwezig. De kruisiging van Christus is een diep ingrijpende gebeuren in God zelf. Op Golgotha is God van God verlaten. In het sterven van Christus is de Vader zonder de Zoon, de Zoon zonder de Vader. Het lijden raakt God zelf tot in het diepst van zijn wezen.

In het christelijk geloof gaat het niet over een zoetsappige God en goedkope troost. Het gaat over een God die niet buiten en boven alles staat, maar die tot in zijn diepste wezen betrokken is bij het lijden van mensen. Zo is het kruis ook het beginpunt van een wereld die zal worden bevrijd van lijden, dood en ondergang.

Dr. Sjaak van ’t Kruis is emeritus predikant van de Protestantse Kerk in Nederland. Binnenkort verhuist hij uit Doorn naar Akkrum