Achtergrond: De Fries-Groningse ‘onderonsjes’ duren voort
Op 23 mei is de afsluiting van de Lauwerszee vijftig jaar geleden. Die verliep niet zonder slag of stoot. Terugblikkend op de geschiedenis rond de Lauwers als grensrivier tussen Friesland en Groningen blijkt dat er al eeuwenlang geschillen rond die scheiding zijn; onenigheden tot op heden.
De afsluiting van de Lauwerszee. Foto: ANP
Vanouds vormde de Lauwers, een riviertje dat ontspringt bij Surhuisterveen en uitmondde in de Lauwerszee, de scheiding tussen beide gewesten. In zee zette de Lauwers zich voort als een geul, die oostelijk van Schiermonnikoog de Noordzee bereikte. Deze geul vormde een belangrijke scheepvaartroute, voor zowel Friesland als Groningen. Dokkum en Groningen, in de middeleeuwen uitgegroeid tot belangrijke havensteden, waren zo respectievelijk via het Dokkumerdiep en het Reitdiep verbonden met zee.
In de eerste helft van de zestiende eeuw werd de Scholbalg, een geul westelijk van Schiermonnikoog; nu Friese Gat, steeds belangrijker als verbinding met het Lauwerszeegebied. Toen de stad Groningen deze vaarweg met tonnen (boeien) markeerde, ontstond in 1550 onenigheid tussen het Groninger stadsbestuur en Friesland.
Lijfspreuk
Een ander belangrijk twistpunt was de strandvonderij. Tot in de vorige eeuw vergingen geregeld schepen bij de Waddeneilanden. Voor de toenmalige heren van Schiermonnikoog vormden opbrengsten van gestrande schepen en aangespoelde goederen in de achttiende eeuw rond de 40 procent van de inkomsten. Zo leidden strandingen in dat grensgebied tot onenigheid. Omstreeks het midden van die achttiende eeuw was Catharina Maria Stachouwer vrouwe van Schiermonnikoog. Haar lijfspreuk was ‘Boschwad en Simenszand behoren tot mijn land’. Nu liep Lauwers-geul tussen deze beide platen. Daardoor hoorde Simonszand bij Friesland en Boschwad bij Groningen.
De vrouwe van Schiermonnikoog maakte dus aanspraken op Groninger gebied. Een stranding van een schip met rijke landing in 1744 op een plaat boven het Boschwad leidde daardoor tot langdurige rechtszaken tussen de vrouwe en het gewestelijk bestuur van Groningen.
Niemandsland
In de periode 1729-1759 werd de landsgrens tussen Friesland en Groningen vastgesteld. Nog altijd was de Lauwers de grensrivier. De (vroegere) loop ervan is dat tot op de dag van vandaag. In sommige gebieden was die grensscheiding destijds minder duidelijk. Dat gold bijvoorbeeld voor sommige uitgestrekte heidevelden. Verder was er niemandsland in de zuidelijke venen bij Drenthe. En dan waren er kwelders, noordelijk van Lauwerzijl. Om duidelijkheid in deze gebieden te scheppen, werden er in 1874 grenspalen geplaatst. De grens in de Lauwerszee werd gerooid vanaf de meest noordelijke grenspaal op de toren van het Groninger dorp Vierhuizen.
Een Fries comité wilde, tevergeefs, Lauwersoog bij Friesland voegen
Een officieel vastgelegde grens betekende niet de beëindiging van geschillen. Die leefden bijvoorbeeld weer op rond de afsluiting van de Lauwerszee. Afgezien daarvan voerden omstreeks 1960 vooral de Friezen actie voor afsluiting van de Lauwerszee. Dat was in de eerste plaats voor veiligheid. Na de stormramp van 1953 in Zuidwest-Nederland kreeg Noord-Nederland enkele malen te maken met hoge waterstanden. In het Lauwerszeegebied wenste men daarom meer ‘waterveiligheid’. De afsluiting van de Lauwerszee zou de lengte van de te onderhouden dijken sterk verkorten. Een grote riviermonding, ‘estuarium’, werd dan bedwongen.
Toen in 1959 ondanks veel lobbywerk de afsluiting van de Lauwerszee niet op de rijksbegroting bleek te staan, volgde massaal protest in Leeuwarden. De slogan ‘De Lauwerssé moat ticht’ was veelgehoord. In Groningen was minder animo. De Zoutkampers waren tegen afsluiting van hun vissersdorp van zee.
Schiermonnikoog
Zoals bekend kwam de afsluiting er in 1969, maar de grensgeschillen bleven. Een Fries comité wilde, tevergeefs, Lauwersoog bij Friesland voegen. En dan was er de oude ‘versteende’ provinciegrens in de Wadden, waaraan het zich in oostelijke richting uitbreidende Schiermonnikoog niet hield. Dat leidde in 2004 tot een grenscorrectie waarbij de Groninger oostpunt van het eiland Fries werd. Nu speelt die kwestie weer. De ‘onderonsjes’ van beide buurprovincies duren voort tot op heden.
Albert Buursma is auteur en historicus
Op 23 mei is er op initiatief van de Waddenacademie een symposium rond de afsluiting van de Lauwerszee en verschijnt het boek Bedwongen estuarium, over het Lauwerszeegebied
Dit artikel is op initiatief van de Waddenacademie tot stand gekomen
