‘Lexicon Frisicum’ vertaald voor sneupers en wetenschappers

Een pionier in de woordbeschrijving van het moderne Fries en een veelzijdige excentriekeling – dat maakt Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869) zo’n interessant figuur voor Anne Dykstra (70), eerder lexicograaf en taalkundige bij de Fryske Akademy. ,,Hy is de earste dy’t it eigentiidsk Frysk systematysk fêstlein hat yn in wurdboek. In unike boarne.”

Maar tot nu toe konden alleen taalkundigen die het Latijn machtig zijn zich laven aan de bijzondere vondsten en originele associaties van Halbertsma in zijn Lexicon Frisicum. Het verscheen, nog lang niet af, drie jaar na diens dood.

Voorliefde

,,Hy hie it yn it Latyn skreaun, om’t er in ynternasjonaal publyk fan gelearden foar eagen hie. It wie net bedoeld foar de sljochtweihinne Fries”, legt Dykstra uit. De Grouster schrijver en dominee wilde met zijn Lexicon laten zien dat je de Westgermaanse talen en hun geschiedenis alleen kunt begrijpen met een gedegen kennis van het Fries. ,,Dêrom joech er ek in soad omtinken oan de etymology fan Fryske wurden: hy beskreau de oarsprong fan de wurden en fer-wiisde dan nei itselde wurd yn oare talen, fan Yslânsk en Goatysk oant Ingelsk en Gryksk.”

Voor verwijzingen naar het Engels schijnt Halbertsma een voorliefde te hebben gehad. ,,Ik wol leauwe, mar dit is spekulearjen, dat er mei it Lexicon ek sjen litte woe dat it Frysk nau oan it Ingelsk besibbe is. Dat joech fansels ek status oan it Frysk.”

Het Lexicon is ook een product van zijn tijd: Halbertsma besteedde veel aandacht aan woorden die te maken hebben met volkscultuur. ,,It past yn it kulturele nasjonalisme fan dy tiid dat er niget hie oan folksaardige gebrûken, byleauwe en soksoarte dingen. Lykas de bruorren Grimm yn Dútslân.” Bij het woord ‘pompeblêd’ beschrijft Halbertsma bijvoorbeeld hoe hij als kind de bloemen van de waterlelie niet durfde te plukken, omdat het bijgeloof wijdverspreid was dat dat je dan snel zou sterven.

Hy garre wurden troch mei fiskers en boeren en sok folk te petearjen

Veel van de woorden in het Lexicon verzamelde Halbertsma in de Zuidwesthoek, waar hij een boerderij had bij Workum. ,,Hy garre wurden troch mei fiskers en boeren en sok folk te petearjen en dan hie er in skriuwboekje by de hân.” Zo kwam hij bijvoorbeeld op het woord brijbek , de bijnaam voor mensen uit Workum. Het zou volgens Halbertsma niets met brij (pap) of breien te maken hebben, maar mogelijk met brijkje , ofwel brouwen, het in de keel uitspreken van de letter ‘r’. Kennelijk hadden veel Workumers destijds dat ‘spraakgebrek’, zoals Halbertsma het noemt.

Het Lexicon naar het Fries vertalen, kon Dykstra niet alleen, want hij is zelf geen classicus. ,,In bealch fol wurk is dien troch Bouke Slofstra út Leien. Dy ken Latyn en skriuwt goed Frysk. Fierders ha wy in pear frijwilligers oanlutsen dy’t fan Latyn oersette koene nei it Nederlânsk. Dat sette ik dan wer oer nei it Frysk.” Ook schreef Dykstra er een wetenschappelijke inleiding bij.

1500 bladzijden

Het woordenboek beschrijft 6400 woorden, slechts een klein deel van de totale woordenschat. Halbertsma overleed voor hij het kon afmaken. Door zijn uitgebreide en associatieve manier van werken, zou het met vertaling toch nog op een boek van vijftienhonderd bladzijden uitkomen.

,,Te tsjok en te djoer en wa sil it dan keapje? Digitaal is folle handiger en boppedat kin it dan útwreide en oanpast wurde”, zegt Dykstra. Want de vertaling is nog lang niet af. Zo’n 60 procent is naar het Fries vertaald en pakweg 30 procent naar het Nederlands en Engels, zodat het ook buiten de provincie bruikbaar is.

Het project kreeg tienduizend euro subsidie van de provincie, maar de subsidietermijn is twee jaar. ,,Betingst wie dat wy op syn minst de helte oersette soene. It is dus mear wurden, mar it wie ûnmooglik om it yn twa jier ôf te krijen.” Nu de eerste versie is gelanceerd, kan die regelmatig geüpdatet worden met nieuw vertaalde lemmata. ,,Ik ha my deryn fêstbiten en mei de frijwilligers set ik stilwei troch. It soe moai wêze as it úteinlik yn syn folsleinens oerset wurdt.”

De online vertaling van het Lexicon Frisicum wordt morgen gepresenteerd tijdens een vrij toegankelijke bijeenkomst in het provinciehuis. Het is vanaf dan te raadplegen via de website van het Instituut voor de Nederlandse Taal (ivdnt.org).